ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ
Τέχνες
 printer friendly version  -  στείλτε τη σελίδα με e-mail ]

Η συνθετική διαδικασία και οι αισθητικοί κανόνες 19/1/2001

"Δουλεύουμε την πέτρα, το ξύλο, το τσιμέντο, φτιάχνουμε σπίτια και παλάτια. Πρόκειται για κατασκευές. Η επινοητικότητα μπαίνει σε εφαρμογή. Ωστόσο, ξαφνικά, μιλάτε στην ψυχή μου, μου κάνετε καλό, είμαι ευτυχισμένος και λέω: είναι ωραίο. Αυτό είναι αρχιτεκτονική. Εδώ βρίσκεται η τέχνη. Το σπίτι μου είναι πρακτικό. Ευχαριστώ, όπως ευχαριστώ και τους μηχανικούς των σιδηροδρόμων και την τηλεφωνική υπηρεσία. Δεν αγγίζετε την ψυχή μου. Όμως οι τοίχοι υψώνονται στον ουρανό με τέτοια τάξη που συγκινούμαι. Νιώθω τις προθέσεις σας. Ήσασταν γλυκός, απότομος, χαριτωμένος ή άξιος. Μου το λένε οι πέτρες σας. Με καθηλώνετε σ’αυτή τη θέση και τα μάτια μου κοιτάζουν. Τα μάτια κοιτάζουν κάτι που αναγγέλλει μια σκέψη. Μια σκέψη που φωτίζεται χωρίς λέξεις και ήχους, αλλά αποκλειστικά με πρίσματα που έχουν μεταξύ τους κάποιες σχέσεις. Αυτά τα πρίσματα είναι φτιαγμένα έτσι ώστε το φως να αναδεικνύει όλες τους τις λεπτομέρειες. Αυτές οι σχέσεις δεν αναφέρονται σε κάτι αναγκαστικά πρακτικό ή περιγραφικό. Αποτελούν μια μαθηματική δημιουργία του νου σας. Είναι η γλώσσα της αρχιτεκτονικής. Με υλικά άψυχα, με ένα πρόγραμμα λιγότερο ή περισσότερο ωφελιμιστικό που ξεπερνάτε, δημιουργήσατε σχέσεις που με συγκίνησαν. Αυτό είναι αρχιτεκτονική."
Le Corbusier, Vers une Architecture, 1923

Η αφορμή για αυτό το ενημερωτικό κείμενο δόθηκε από το θέμα του ένθετου μιας κυριακάτικης εφημερίδας με τίτλο "Η αισθητική". Πολλοί φιλόσοφοι και αρχιτέκτονες έχουν απαντήσει στο ερώτημα τί είναι ωραίο, ο καθένας δίνοντας τη δική του άποψη, η οποία προφανώς εξέφραζε τόσο τις προσωπικές εμπειρίες του εκάστοτε γράφοντα, όσο και τη γενικότερη κοσμοθεωρία της εποχής, το επονομαζόμενο Zeitgeist (πνεύμα της εποχής). Εγώ θα προσπαθήσω απλά να παρουσιάσω σύντομα κάποιες τάσεις που συγκροτούν την έννοια του εύμετρου-όμορφου στο δυτικό πολιτισμό, ως αποτέλεσμα μιας νοητικής διεργασίας συσχετισμένης με μαθηματικούς κανόνες οι οποίοι μεταβάλλονται ανάλογα με τη συνολικότερη αντίληψη του κόσμου.

Η υποταγή της μορφής σε νοητικούς κανόνες που ορίζουν το "ωραίο", εκδηλώθηκε αρχικά με την αντικειμενική χρήση αναλογιών και μαθηματικών σχέσεων, και είναι μια από τις πιο γενικευμένες μεθόδους επαλήθευσης κυρίως, της συνθετικής διαδικασίας. Καταρχήν, με τον όρο σύνθεση ορίζω τη διεργασία εκείνη που παράγει μορφές οι οποίες γίνονται αντιληπτές μέσω των αισθήσεων, ακολουθούν μια συνισταμένη πορεία δημιουργίας και προσωπικής έκφρασης, ώστε με το τελικό αποτέλεσμα να αναπτυχθεί πνευματική επικοινωνία με τους αποδέκτες του έργου. Μια πρώτη μεταφυσική γεωμετρική προσέγγιση είναι τα πέντε πλατωνικά στερεά στη γεωμετρία και οι εκφάνσεις τους στην αρχιτεκτονική (φωτ.1), ενώ στη μουσική, το βασικό μελωδικό διάστημα της τετάρτης, που προέκυψε από τη διαίρεση μιας παλλόμενης χορδής σε μισά, τρίτα και τέταρτα ευθύγραμμα τμήματα από τον Πυθαγόρα, εξέφραζε την "υποταγή της ύλης στην κοσμική αρμονία", και έθεσε ουσιαστικά τις βάσεις της δυτικοευρωπαϊκής μουσικής σύνθεσης. Η έννοια του εμβάτη, δηλαδή της ακέραιας επανάληψης μιας μονάδας μήκους (το αντίστοιχο του ρυθμού στη μουσική), οι γεωμετρικές αναλογίες, η συμμετρία και η χάραξη με τη βοήθεια διαγωνίων κυρίως στην αρχιτεκτονική, είναι οι δύο τομείς που θα εμμείνω, αφού οι γνώσεις μου περί αναλογιών περιορίζονται σε αυτές τις δύο μορφές σύνθεσης.

Τα απλά γεωμετρικά σχήματα με αναλογίες που ανάγονται αφ’ενός στο Πυθαγόρειο σύστημα της μουσικής αρμονίας (διατεσσάρων, διαπέντε, διαπασών) και αφ’ετέρου στους γεωμετικούς νόμους της κοσμικής αρμονίας του Πλάτωνα (όπως αναφέρθηκε παραπάνω), ορίζουν τις λεγόμενες "απλές αναλογίες", οι οποίες μετατράπηκαν σε κανόνες σύνθεσης, αρχιτεκτονικής και μουσικής, κατά την Αναγέννηση. Χωρίστηκαν σε κατηγορίες, και έτσι τα παραγόμενα καλλιτεχνικά έργα αποπνέουν αυτόν ακριβώς τον τρόπο σκέψης, τη σχολαστική μεθόδευση βάσει κανόνων και φορμών που είτε καθοδηγούσαν ευθύς εξ αρχής τη συνθετική πορεία, είτε λειτουργούσαν ως επαλήθευση της υποκειμενικότητας στο τέλος του έργου. Ωραίο, ήταν εκείνο που πληρούσε τις προϋποθέσεις που του είχαν επισυνάψει οι κανόνες, ακόμη και αν αυτοί λειτουργούσαν επαληθευτικά. Όσοι έχουν ασχοληθεί με την κλασική μουσική, γνωρίζουν στην αντίστιξη και στη φούγκα πως ακριβώς λειτουργούν οι σχέσεις των διαστημάτων στην πορεία των θεμάτων (έκθεση: θέμα-αντίθεμα-απάντηση, ανάπτυξη σε μετατροπία στη σχετική κλίμακα, επόμενη ανάπτυξη σε μετατροπία με παραλλαγή, stretto στην τονική και coda). Η αναγνώριση της ιδιοφυίας ενός συνθέτη, όπως του J.S.Bach, προέκυψε από την υπέρβαση αυτού του περιοριστικού κλειστού μοντέλου λόγω της ανεξάντλητης ποικιλίας μορφοποίησης που διέθετε, τηρώντας τους γενικούς κανόνες. Βέβαια, στο μουσικό φαινόμενο Bach, βρίσκει κανείς ποιότητες που ερμηνεύονται με το "folding" (όπως και σε έργα άλλων καλλιτεχνών της εποχής μπαρόκ), δηλαδή την αλυσιδωτή πτύχωση της μορφής, όπως αναφέρεται παρακάτω.

Στην αρχιτεκτονική, το χαρακτηριστικότερο "μαθηματικό" παράδειγμα της Αναγέννησης είναι ο Palladio, ο οποίος χρησιμοποίησε αρμονικές αναλογίες για την τρισδιάστατη χάραξη των δωματίων στις σπουδαιότερες βίλλες του (φωτ.2). Ξεχώρισε επτά ιδανικές μορφές δωματίων: Το κυκλικό, το τετράγωνο, και άλλες πέντε μορφές, με αναλογίες πλευρών, διαγωνίων και συνδυασμούς τετραγώνων. Στη γεωμετρική αναλογία ο πρώτος όρος είναι ως προς το δεύτερο ο,τι ο δεύτερος προς τον τρίτο α/β=β/γ, δηλαδή 4:6:9. Έτσι, αναπτύχθηκαν σειρές υποταγής των διαστάσεων ενός κτιρίου σε ένα ενιαίο αρμονικό κανόνα, όπως ακριβώς στη μουσική οι σχέσεις αρμονίας και αντίστιξης (στις βαθμίδες) κατά τις κινήσεις των φωνών.

Ο τριγωνισμός, μια άλλη μέθοδος συγκρότησης ρυθμικών καμβάδων με βάση ορισμένα προνομιούχα τρίγωνα, γνώρισε τη μεγαλύτερη διάδοσή του τον περασμένο αιώνα. Αυτά είναι: (1)το πυθαγόρειο, δηλαδή το ορθογώνιο με σχέση πλευρών 3:4:5, (2) το αιγυπτιακό, δηλαδή το ισοσκελές με αναλογία βάσης προς ύψος 8:5, (3) το ισοσκελές με γωνία κορυφής 36 μοίρες, που αποτελεί τη μονάδα του κανονικού δεκαγώνου, και έχει σχέση πλευράς προς βάση Φ (1,618, ο γνωστός χρυσός αριθμός) και τέλος (4) το ισόπλευρο, που αποτελεί τη μονάδα του εξαγώνου. Τέτοιες μεθόδους επαλήθευσης συναντά κανείς στα αρχιτεκτονικά έργα του μοντέρνου κινήματος, Le Corbusier (φωτ.3), Bauhaus κλπ.

Η μουσική βρίσκεται πιο μπροστά στις εξελίξεις από την αρχιτεκτονική, ακριβώς επειδή είναι άυλη, και δίνει τη δυνατότητα συνεχούς πειραματισμού. Για παράδειγμα, η πεντατονική κλίμακα του C.Debussy που ουσιαστικά ανέτρεψε το κλασικό σύστημα αρμονίας, εμφανίστηκε κατά τον ιμπρεσσιονισμό. Στην αρχιτεκτονική αυτή η μεταβολή στους κανόνες παρουσιάστηκε κατά τις αρχές του αιώνα. Η επανάσταση στις θεωρίες σε καμία περίπτωση δεν οδηγεί στην αναρχία, αντίθετα, στοχεύει στον καθορισμό νέων δεδομένων και αναλογιών, οι οποίες ορίζουν το χαρακτήρα και τον προσδιορισμό του ωραίου, ακριβώς όπως ένα κλειστό σύστημα αναφοράς το οποίο προκύπτει ως απάντηση στον κορεσμό του προηγούμενου συστήματος. Πολλές φορές βέβαια, η επανάσταση προηγείται του μέσου όρου της πνευματικής ωριμότητας του κοινού, και οι δημιουργοί πεθαίνουν πάμπτωχοι, αφού τα έργα τους δεν έχουν απήχηση, και ελάχιστοι καταφέρνουν να κατανοήσουν τις προθέσεις τους.

Από τις πιο σύγχρονες θεωρήσεις σύνθεσης, είναι δυο κατευθύνσεις που προέκυψαν τις τελευταίες δεκαετίες και επηρέασαν την αισθητική μέσα από την αλλαγή της κοσμοαντίληψης : τα fractals (μορφοκλασματική απεικόνιση) και το folding (πτύχωση). Και οι δύο, πραγματεύονται σε φιλοσοφικό επίπεδο μια αρχετυπική δομική ερμηνεία της σύνθεσης του κόσμου. Η πιο χαρακτηριστική ιδιότητα των κλασματικών αντικειμένων είναι η αυτο-ομοιότητα : κάτω από συνεχείς μεγεθύνσεις εμφανίζεται επ’άπειρον(;) η δομή μέσα στη δομή, σε όλο και μεγαλύτερες κλίμακες (The fractal geometry of nature, B. Mandelbrot). Στη φιλοσοφία, ο Jacques Derrida, δάσκαλος για πολλούς σύγχρονους αρχιτέκτονες οδήγησε σε μια νέα αντίληψη του ωραίου, που εκφράζεται χωρικά με τη φαινομενικά τυχαία διασπορά σημείων, τα οποία στερεομετρικά δημιουργούν το κτίριο, ακολουθώντας την κατακερματισμένη λογική της σημειολογίας. Το παράδειγμα του P.Eisenman, αλλά και του B.Tschumi (φωτ.4)είναι χαρακτηριστικά. Τέτοιες μορφές είναι δυνατόν να προκύψουν μόνο με τη βοήθεια σχεδιαστικών προγραμμάτων (CAD), αφού είναι αδύνατον να αντιληφθεί ο ανθρώπινος νους το τελικό στερεό από διάσπαρτα και ασύνδετα σημεία σε κάτοψη. Αντίστοιχα στη μουσική, ο Ι. Ξενάκης, αρχιτέκτων και μουσικός, ο οποίος συνθέτει με ήχους, και ο ίδιος διατείνεται οτι δεν παράγει μουσική, αλλά μαθηματικές σχέσεις εκφρασμένες ηχητικά με τη βοήθεια του υπολογιστή, είναι επηρεασμένος από μια τέτοια θεώρηση. Και εδώ η μουσική προηγείται της αρχιτεκτονικής χρονικά. Άλλωστε, το δωδεκαφθογγικό σύστημα του A.Schoenberg των αρχών του αιώνα είναι προφανώς η απαρχή όλων των σύγχρονων πειραματικών μουσικών συνθέσεων.

Το folding, η εύρεση μορφών που να ανταποκρίνονται σε πτυχωτές μορφές, οι οποίες ενυπάρχουν στη φύση, όπως η αλυσίδα του DNA, και γενικά η σπείρα και η ελικοειδής ανάπτυξη (η ταινία π, faith in chaos, Clint Mansell, παρουσίασε απλουστευμένα αυτούς τους προβληματισμούς), αντικαθιστώντας την αναλυτική ακέραιη γεωμετρία του Descartes με το διαφορικό λογισμό και την επ’άπειρο αναδίπλωση των μορφών. Στο βιβλίο του G. Deleuze, Le pli: Leibniz et le baroque, συσχετίζεται η συνθετική δομή που οργανώνει πτυχωτές εξελίξεις κατά την εποχή του μπαρόκ σε σχέση με άλλους νεώτερους καλλιτέχνες, που γενικά θεωρούνται abstract, ενώ μια ακόμη πιο ουσιαστική προσέγγιση μεταξύ της αέναης ρευστής αναδίπλωσης και των δυνατοτήτων της τεχνητής νοημοσύνης στην ανεύρεση τέτοιων βασικών συνθετικών δομών, βρίσκουμε στο Goedel, Escher, Bach: An eternal golden braid του Douglas Hofstadter. Η ελικοειδής μορφή πρωτοεμφανίζεται στα ιωνικά κιονόκρανα, και πολλοί αρχιτέκτονες προσπάθησαν να ορίσουν ένα τρόπο χάραξης μεταξύ του οφθαλμού (το κέντρο) και του βήματος (της ανάπτυξης). Σημασία έχει ο κοινός προβληματισμός, για μια μορφή που εμφανίζεται στον υλικό κόσμο με εκφάνσεις που έχουν τεράστιες διαφορές στην κλίμακα (από τον κοχλία, μέχρι τα νεφελώματα του διαστήματος).

Στην αρχιτεκτονική, τέτοιες μορφές δημιουργούν η Z. Hadid (φωτ.5), οι F. Gehry, D. Libeskind, και γενικά οι περισσότεροι αρχιτέκτονες-συνθέτες που έχουν εισάγει στο σχεδιασμό τη χρήση ηλεκτρονικού υπολογιστή. Χαρακτηριστικά των χώρων πια δεν είναι οι αναλογίες, αλλά η ρευστότητα, η αναδίπλωση, η σύνθλιψη, με εκ πρώτης όψης μη αναγνωρίσιμες σχέσεις. Τελικά, οι παραγόμενες μορφές έχουν ένα δυναμισμό και βρίσκονται σε μια κατάσταση "κρίσιμης ισορροπίας" στατικά, που χωρίς τη βοήθεια ανώτερων μαθηματικών και προφανώς του υπολογιστή, δε θα μπορούσε να έχει επιτευχθεί.

Η παραπάνω παρουσίαση παρότι μακροσκελής, είναι ατελής: αναφέρεται σε πολλά και εξηγεί πολύ λίγα. Σκοπός της ήταν να προβληματίσει, και όχι να πείσει. Θα κλείσω με την σύγχρονη “πυθαγορική” εμμονή του πρωταγωνιστή της ταινίας π: Mathematics is the language of nature. Everything around us can be represented and understood through numbers. Ιf you graph these numbers, patterns emerge. Therefore: There are patterns everywhere in nature.

Μ Π
ΦΟΙΤΗΤΗΣ-ΣΠΟΥΔΑΣΤΗΣ (αρχιτεκτονική)
Άλλα άρθρα της

Σχολιασμός Άρθρου
( πατήστε εδώ για καταχώρηση σχολίου )

 printer friendly version  -  στείλτε τη σελίδα με e-mail ]

Σπίτι
Τέχνες
Προηγούμενο Επόμενο
Αναζήτηση 'Αρθρων
Σχολιασμός Άρθρου
Περιοδικό
   Editorials
   Sex
   Αθλητισμός
   Ακαδημαϊκά
   Αποκρυφισμός
   Αυτοκίνητο 2001
   Βία
   Γλώσσα
   Δραστηριότητες
   Εδώ Πολυτεχνείο (;)
   Εθνικά Θέματα
   Εικόνες
   Εκπαίδευση
   ΕΜΠ-ΕΠΙΣΕΥ
   Ενημερωτικά
   Επιστημ. φαντασία
   Έρευνα στο ΕΜΠ
   Ιστορίες
   Καθημερινότητα
   Κοινωνία
   Μ.Μ.Ε.
   Μόδα
   Παιδεία
   Ποιήματα
   Πολιτική
   Προσωπικά
   Σκέψεις
   Σκίτσα
   Τέλος εντύπου
   Τέχνες
   Τεχνολογία-Επιστήμες
   Φοιτ. Εκλογές `96
   Φοιτ. Εκλογές '95
   Χαβαλές
   Χαβαλές '96
   Χριστούγεννα '96
   Ψυχαγωγία
Μέλη
Ακαδημαϊκά
Επικοινωνία
Εκδρομές
Διασκέδαση
Σπίτι
Τέχνες
Προηγούμενο Επόμενο

ΝΥΓΜΑ ανλίμιτεντ σαμ ράιτς ρισέρβντ 1994-2099