Η ιδεολογία ως κοινωνική λειτουργία

Τους δύο τελευταίους αιώνες οι ιδεολογίες, κυρίως οι πολιτικοοικονομικές, κυριάρχησαν στη συνείδηση των λαών, έγιναν αίτιο και αφορμές πολιτικής και κοινωνικής δράσης και αλλαγής, διαμόρφωσαν στάσεις ζωής, εξυψώθηκαν ως αγνό κίνητρο δράσης, αλλά συνάμα επικρήθηκαν ως κενές περιεχομένου και ως μορφές ολοκληρωτισμού και απολυτότητας στην αντίληψη και την πράξη ατόμων και κοινωνικών τάξεων.

Ιδεολογία γενικά είναι ένα εποικοδόμημα που ενσωματώνει ιδέες, πεποιθήσεις, αξίες, προσδοκίες με σκοπό να ερμηνεύσει τα κοινωνικά φαινόμενα και να κατευθύνει τις κοινωνικοπολιτικές επιλογές με τον ίδιο πάντοτε τρόπο, που χαρακτηρίζει την κοινωνική τάξη που υιοθετεί ή διαμορφώνει την εκάστοτε ιδεολογία. Οι αρχές που αθροισμένες συνθέτουν μια ιδεολογία δεν είναι και τόσο απαύγασμα κοινωνικής εμπειρίας όσο θεωρητικές έννοιες, οι οποίες κατά την αντίληψη αυτών που τις ασπάζονται, μπορούν να ενσωματώσουν όλες τις μορφές ανθρώπινης πράξης με τρόπο γενικό και απόλυτο.

Δημιουργός του όρου ήταν ο Γάλλος φιλόσοφος Comte De Tracy που τον χρησιμοποίησε με την σημασία της μελέτης των ιδεών κατά τα τέλη του 18ου αιώνα. Σχεδόν αμέσως όμως η λέξη προσλαμβάνει ένα επίκτητο, επιτιμητικό νόημα, ως συνοθύλευμα αφηρημένων και παραπλανητικών ιδεών και ο Ναπολέων αντιπαραθέτει την ιδεολογία που την χαρακτήριζε "σκοτεινή μεταφυσική" στη "γνώση της καρδιάς και τα διδάγματα της ιστορίας". Οι Μαρξ και Ένγκελς θεωρούσαν την ιδεολογία ως ψευδή συνείδηση, δηλαδή σαν σύστημα διαστρεβλωμένων και παραπλανητικών ιδεών βασισμένες σε αυταπάτες σε αντίθεση προς την επιστημονική θεωρία ή άποψη. Η ιδεολογία με την γενικότερη έννοια του πολιτικού ή κοινωνικού κινήματος, όπως την αντιλαμβάνεται ο λαός, φαντάζει σαν μια αρχή στην οποία τάσσεται κανείς με ανιδιοτέλεια και με κοινωνική συνείδηση με απώτερο σκοπό την βελτίωση της ανθρώπινης ζωής σύμφωνα με το πρίσμα της κάθε κοινωνικής τάξης.

Η ιδεολογία έχει λοιπόν μεγάλη κοινωνική λειτουργία, κυρίως ως μηχανισμός ταύτισης του ατόμου με κάποια κοινωνική τάξη. Αυτό συμβαίνει είτε ασυνείδητα λόγω έλλειψης ατομικής εμπειρίας, λόγω ψυχολογικής ταύτισης του ατομικού και συλλογικού συμφέροντος, λόγω παιδείας, πολιτιστικής κληρονομιάς, κοινωνικών και οικονομικών επιδράσεων στο άτομο είτε συνειδητά, με πνευματική ταύτιση του ατόμου με τον ιδεολογικό χώρο και με την πεποίθηση ότι η συγκεκριμένη ιδεολογία εξυπηρετεί τα ατομικά του συμφέροντα μέσα στα πλαίσια της κοινωνικής τάξης.

Οι ιδεολογίες ωφελούν ή βλάπτουν τις κοινωνικές τάξεις αναλόγως του σκοπού για τον οποίο διαμορφώθηκαν και αναλόγως του κατά πόσο μπορούν να οδηγήσουν στην επίτευξη αυτού του σκοπού ή δεν είναι τίποτε άλλο από αφηρημένες θεωρητικές ιδέες. Η ιδεολογία ως εκλαϊκευση του κοινωνικού ρόλου και της προοπτικής μιας τάξης λειτουργεί ως μέσο αφύπνισης και δράσης του λαού. Κατ' αυτόν τον τρόπο η αστική τάξη του 18ου και 19ου αιώμα και η εργατική τάξη του 19ου και του 20ου συνειδητοποίησαν και μπόρεσαν να εκφράσουν και να διεκδικήσουν τα αιτήματά τους μέσα από μία ιδεολογική πάλη. Χαρακτηριστικά, οι πρωτεργάτες της δεύτερης φάσης της Γαλλικής Επανάστασης ονομάστηκαν "ιδεολόγοι". Η ιδεολογία σ'αυτήν την περίπτωση ενώνει την κοινωνία και της προσθέτει συνείδηση και ρόλο με ιστορικές προοπτικές. Λειτουργεί κοινωνικά θέτοντας σε κίνηση τις κοινωνικές δυνάμεις και οδηγώντας στην κοινωνική αλλαγή.

Σ' άλλες όμως περιπτώσεις η ιδεολογία είναι κατασκευασμένη έξωθεν του κοινωνικού σώματος και των αναγκών του και επιβάλλεται σ' αυτό εξυπηρετώντας άλλα συμφέροντα. Σε ολοκληρωτικά καθεστώτα διαμορφώνονται ιδεολογίες βασισμένες κυρίως στην αρχαιολατρεία, στον άκρατο εθνικισμό και στη λατρεία του αρχηγού με σκοπό την εξαπάτηση του λαού και κυρίως της νεολαίας και την δικαιολόγηση του ολοκληρωτισμού και άλλων πρακτικών. Αλλά συχνά και σε δημοκρατικά καθεστώτα, κόμματα προβάλουν κάποια ιδεολογία με σκοπό την σαγήνευση του πλήθους, ενώ η πολιτική πρακτική τους δε διαπνέεται απ'τις ιδεολογικές αξίες τις οποίες πρεσβεύουν. Ως τέτοιος μηχανισμός, η ιδεολογία εξυπηρετεί τους σκοπούς του εκάστοτε πολιτικού και οικονομικού κατεστημένου διαμορφώνοντας την κοινωνική συνείδηση του λαού κατά τρόπο απόλυτο, χωρίζοντάς τον δηλαδή σε γενικόμορφα ιδεολογικά σχήματα χωρίς πραγματικό αντίκρυσμα αυτών των ιδεολογικών σχημάτων σε κοινωνικούς αγώνες. Εγκλωβισμένοι οι άνθρωποι σε ιδεολογήματα αδυνατούν να ασκήσουν κριτική στα κοινωνικά φαινόμενα, να διεκδικήσουν τα συμφέροντά τους, με συνέπεια ολόκληρο το κοινωνικό σώμα να ταυτίζεται ιδεοπολιτικά με παρατάξεις που εκτός του ότι δεν το εκφράζουν ουσιαστικά, δεν αποτελούν επίσης ομοιογενή σχήματα αλλά μάλλον ετερογενή κράματα. Στην εποχή μας εμφανίζεται επίσης το φαινόμενο, ιδεολογίες και κόμματα που τις εκφράζουν να έχουν χάσει πλέον κάθε αξία και κοινωνική προοπτική, αλλά μέρος του κοινωνικού συνόλου να μένει προσκολλημένο σ' αυτά εθελοτυφλώντας στη σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα και τις ανάγκες της.

Η ιδεολογία ως κάτι γενικό και απόλυτο αποπροσωποποεί το άτομο και το καθιστά απλό λειτουργό των σκοπών της. Όσο δεν δέχεται απόψεις έξω από τις διακυρήξεις της, αφαιρεί απ'το άτομο την κριτική ικανότητα καθώς και την επικοινωνία με την πραγματικότητα. Οι ιδεολογίες είναι εκφάνσεις των κοινωνικών αναγκών και συνθηκών της εποχής τους και λόγω τούτου για να επιβιώσουν μακροχρόνια πρέπει να αναπροσαρμόζονται σύμφωνα με τις κοινωνικές εξελίξεις και επιταγές. Είναι χρήσιμες κοινωνικά όταν αποτελούν στοιχείο που ενώνει τους ανθρώπους και παρέχει ένα γενικό σκοπό και μία γενική φιλοσοφία την οποία λεπτομερώς διαμορφώνουν οι άνθρωποι σύμφωνα με τις ανάγκες τους. Σαν μια τέτοια ευρείας μορφής ιδεολογία μπορεί να νοηθεί ο ανθρωπισμός. Αντίθετα, όταν η ιδεολογία επιβάλλεται στους ανθρώπους ως μόνη λύση και δεν διαμορφώνεται σύμφωνα με την κοινωνική εξέλιξη αλλά έχει την απαίτηση οι κοινωνικές αλλαγές να γίνονται μέσα στα πλαίσιά της, τότε αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα στη ζωή των λαών όπως υπήρξε ο φασισμός και ο υπαρκτός σοσιαλισμός.

Στις περισσότερες περιπτώσεις οι ιδεολογίες εξυπηρετούν άλλα συμφέροντα άσχετα από τις αξίες που πρεσβεύουν. Τον 20ο αιώνα, το φαινόμενο του "Ψυχρού πολέμου" χώρισε τον κόσμο σε δύο αντίπαλες παρατάξεις υπό την επιρροή δύο ισχυρών οικονομικά κρατών που μπόρεσαν να συσπειρώσουν γύρω τους άλλα κράτη διοχετεύοντας στους λαούς μία ιδεολογία και παρουσιάζοντας την αντίπαλη ιδεολογία ως απειλή. Πολεμικές συγκρούσεις, οικονομική υποτέλεια των ασθενέστερων χωρών, πολιτικές ανωμαλίες, κοινωνικές κρίσεις που προκλήθηκαν δικαιολογήθηκαν από τον απώτερο σκοπό, την επικράτηση της ιδεολογίας. Στις μέρες μας μετά τον τερματισμό του παγκόσμιου διπολισμού, βιώνουμε τη συρρίκνωση των παλιών ιδεολογιών μιας και το κεφαλαιοκρατικό σύστημα που επικράτησε προσπαθεί να δημιουργήσει άτομα-καταναλωτές και μη σκεπτόμενους πολιτικά και δεν έχει ανάγκη ιδεολογικών σχημάτων. Αυτή η έκβαση έχει και θετικά αποτελέσματα. Οι κοινωνικές τάξεις απαλλαγμένες από ιδεολογικές σημαίες και αφηρημένα οράματα μπορούν να προσεγγίζουν τις ανάγκες τους ουσιαστικότερα και αμεσότερα.

Σκαλιδάκης Γιάννης

Μαθητής Γ' Λυκείου